Hãy tưởng tượng bạn đang sống trong ngôi nhà mà ở đó có một người lạ đang lén lút theo dõi mọi hoạt động để thực hiện những hành vi trái phép. Đó chính là cảm giác khi thiết bị của bạn bị nhiễm spyware. Spyware không chỉ đơn thuần là phần mềm độc hại, nó là "gián điệp" thầm lặng, vô cùng nguy hiểm với khả năng ẩn mình cực tinh vi, âm thầm theo dõi và đánh cắp thông tin cá nhân của hàng triệu người dùng trên toàn cầu. Tuy nhiên, điều nguy hiểm nhất là đa số nạn nhân thường không nhận ra sự hiện diện của chúng cho đến khi mọi thứ đã quá muộn.
Spyware là gì?
Spyware hay còn gọi là phần mềm gián điệp, là một loại phần mềm độc hại được thiết kế để bí mật thu thập thông tin từ máy tính của bạn mà không được sự cho phép của người dùng. Mục đích chính của phần mềm spyware là thu thập và theo dõi thông tin từ người dùng, sau đó gửi dữ liệu này đến bên thứ ba mà người dùng không hề hay biết.
Các thông tin có thể bị đánh cắp thường bao gồm:
- Thông tin cá nhân: Tên, địa chỉ, số điện thoại, email,....
- Thông tin tài chính: Số thẻ tín dụng, mật khẩu ngân hàng,....
- Lịch sử duyệt web: Các trang web bạn đã truy cập, các tìm kiếm trên Google,....
- Các phím bạn gõ: Mật khẩu, thông tin đăng nhập,....
Các loại spyware phổ biến hiện nay
Spyware có nhiều dạng khác nhau, mỗi loại đều có cơ chế hoạt động riêng nhằm mục đích thu thập thông tin từ người dùng để thực hiện các hành vi trái phép.
1. Keylogger
Keylogger là một loại spyware ghi lại mọi thao tác của người dùng trên bàn phím mà họ không hề hay biết. Tin tặc sử dụng keylogger để đánh cắp thông tin nhạy cảm như mật khẩu, số thẻ tín dụng và các thông tin đăng nhập tài khoản.
Chẳng hạn, bạn có thể đang nhập mật khẩu tài khoản ngân hàng trực tuyến của mình và keylogger sẽ ghi lại toàn bộ thông tin đó, sau đó gửi đến hacker. Phần mềm keylogger như All In One Keylogger đã từng được sử dụng cho mục đích xấu này.
2. Adware
Adware là một loại spyware hiển thị quảng cáo không mong muốn dựa trên thói quen duyệt web của người dùng. Nó thường đi kèm với các phần mềm miễn phí và sau khi tiến hành cài đặt, bạn sẽ nhanh chóng bị "bội thực" bởi các quảng cáo bật lên trên màn hình.
Ví dụ, bạn tải một phần mềm miễn phí từ trang web không uy tín, và sau đó liên tục thấy quảng cáo về sản phẩm hoặc dịch vụ mà bạn chưa từng quan tâm. Fireball, một loại adware nổi tiếng, đã tấn công hàng triệu người dùng bằng cách cài đặt quảng cáo không mong muốn trên các trình duyệt web.
3. Web bug
Web bug là một loại spyware nhỏ bé nhưng vô cùng tinh vi, hoạt động dưới dạng một hình ảnh nhỏ hoặc mã HTML ẩn trên các trang web, email hoặc quảng cáo trực tuyến. Khi người dùng truy cập vào trang hoặc mở email chứa web bug, nó sẽ âm thầm thu thập và gửi thông tin như địa chỉ IP, hệ điều hành, và thói quen duyệt web của người dùng về cho bên thứ ba.
Ví dụ, một doanh nghiệp có thể chèn web bug vào email tiếp thị để biết liệu người nhận đã mở email và tương tác với nội dung như thế nào, giúp họ theo dõi hiệu quả chiến dịch quảng cáo.
4. Trojan
Trojan là một loại spyware virus giả dạng thành phần mềm hợp pháp. Khi người dùng tải và cài đặt, trojan sẽ mở cửa sau (backdoor) để hacker có thể truy cập từ xa vào máy tính, lấy cắp thông tin, điều khiển hệ thống hoặc cài đặt thêm phần mềm độc hại khác.
Ví dụ, Zeus - một trojan khét tiếng, đã tấn công hàng nghìn máy tính trên toàn thế giới bằng cách ẩn mình trong các phần mềm tải về. Khi người dùng cài đặt, Zeus đã thu thập thông tin ngân hàng và các dữ liệu nhạy cảm khác.
5. Stealware
Stealware là một dạng phần mềm spyware chuyên trộm cắp thông tin tài khoản trên các trang web thương mại điện tử hoặc tài khoản người dùng của các dịch vụ trực tuyến. Stealware có thể được cài đặt khi bạn truy cập một trang web bị nhiễm mã độc hoặc tải về các ứng dụng chứa phần mềm gián điệp.
Spyware.Win32.Agent là một ví dụ về stealware, khi phần mềm gián điệp này lây nhiễm và thu thập thông tin đăng nhập từ các dịch vụ như PayPal hay Amazon, dẫn đến các hành vi lừa đảo và trộm cắp tiền từ tài khoản của người dùng.
6. System monitor
Spyware giám sát hệ thống theo dõi toàn bộ hoạt động trên thiết bị của người dùng, từ email, lịch sử duyệt web đến tài liệu đã mở. Ngoài ra, phần mềm gián điệp này cũng có khả năng chụp ảnh màn hình và gửi tất cả thông tin về máy chủ của hacker.
Chẳng hạn, các phần mềm giám sát như CoolWebSearch có thể chiếm quyền kiểm soát trình duyệt của bạn, sau đó theo dõi mọi hoạt động trực tuyến và gửi dữ liệu về thói quen sử dụng web của bạn cho tin tặc hoặc các công ty quảng cáo.
Spyware lây nhiễm vào hệ thống như thế nào?
Phần mềm gián điệp spyware thường lây nhiễm vào hệ thống thiết bị một cách âm thầm mà người dùng không hay biết. Dưới đây là những con đường phổ biến mà spyware virus có thể lợi dụng để xâm nhập vào thiết bị của bạn.
1. Tải phần mềm từ nguồn không đáng tin cậy
Spyware thường được cài đặt cùng với các phần mềm miễn phí (freeware) hoặc phần mềm lậu (pirated software). Người dùng tải phần mềm từ các trang web không rõ nguồn gốc và khi cài đặt, spyware sẽ ẩn mình trong các tệp cài đặt mà không được phát hiện.
Ví dụ, khi tải một trình phát video miễn phí từ một trang web không chính thống, bạn có thể vô tình cài đặt thêm một phần mềm gián điệp theo dõi hoạt động duyệt web của mình. Hay một số chương trình miễn phí như tiện ích nén tệp hoặc công cụ chỉnh sửa ảnh cũng có thể đi kèm với spyware dưới dạng gói phần mềm (software bundle). Bạn cài đặt công cụ mình cần nhưng không nhận ra rằng mình cũng vừa đưa một phần mềm gián điệp vào hệ thống.
2. Email và tệp đính kèm độc hại
Phần mềm gián điệp có thể lây nhiễm qua các email lừa đảo (phishing email) với các tệp đính kèm hoặc liên kết độc hại. Chỉ cần bạn mở một tệp đính kèm hoặc nhấp vào liên kết, spyware sẽ tự động cài đặt trên máy tính mà không cần sự cho phép của bạn.
3. Truy cập vào trang web không an toàn
Chỉ cần truy cập một trang web chứa mã độc (chẳng hạn như website xem phim, nghe nhạc miễn phí), spyware virus có thể tự động tải xuống và cài đặt trên máy tính của bạn mà không cần bất kỳ tương tác nào. Đây là phương pháp tấn công thường thấy trên các trang web lừa đảo hoặc chứa nội dung không an toàn.
4. Lây lan qua quảng cáo giả mạo
Thông thường, một quảng cáo bật lên khi bạn duyệt web sẽ hứa hẹn những quà tặng vô cùng hấp dẫn, chẳng hạn như Iphone 16. Khi bạn nhấp vào một quảng cáo không an toàn, spyware có thể được tải xuống và cài đặt ngay lập tức trên thiết bị. Đôi khi, chỉ cần bạn xem quảng cáo, mà không cần nhấp vào, hệ thống của bạn đã có nguy cơ bị nhiễm.
5. Thiết trị lưu trữ di động bị nhiễm
Các thiết bị lưu trữ di động như USB hoặc ổ cứng ngoài có thể ẩn chứa phần mềm gián điệp. Khi bạn kết nối thiết bị này với máy tính của mình, spyware có thể tự động cài đặt mà không có bất kỳ thông báo nào, sau đó tiến hành theo dõi tất cả các hoạt động hoặc thậm chí gửi dữ liệu của bạn ra ngoài.
Dấu hiệu cho thấy thiết bị của bạn đã nhiễm spyware
Spyware có thể xâm nhập vào thiết bị của bạn một cách lặng lẽ, nhưng nếu chú ý, bạn sẽ nhận ra những dấu hiệu bất thường cho thấy hệ thống đã bị nhiễm phần mềm gián điệp.
- Thiết bị chậm bất thường: Máy tính hoặc điện thoại của bạn mất nhiều thời gian để mở các ứng dụng đơn giản, ngay cả khi bạn chỉ lướt web hay kiểm tra email. Điều này có thể là do spyware virus đang âm thầm ghi lại hoạt động của bạn và gửi dữ liệu ra ngoài.
- Xuất hiện nhiều quảng cáo pop-up: Bạn đang lướt Facebook hoặc đọc tin tức và đột nhiên hàng loạt quảng cáo không liên quan xuất hiện trên trình duyệt hoặc thậm chí là trên giao diện của thiết bị.
- Trình duyệt thay đổi không rõ lý do: Bạn mở trình duyệt và thấy trang chủ đã chuyển thành một trang web lạ, thanh công cụ của bạn có thêm những biểu tượng không quen thuộc. Đây là dấu hiệu rõ ràng cho thấy trình duyệt của bạn đã bị chỉnh sửa bởi một spyware.
- Dữ liệu di động tăng đột biến hoặc Wifi chậm: Spyware thường gửi dữ liệu thu thập được đến máy chủ từ xa, dẫn đến việc sử dụng dữ liệu di động hoặc Wifi tăng đột biến mà không rõ lý do. Nếu bạn thấy hóa đơn dữ liệu tăng bất thường hoặc Wifi chậm đi đột ngột, đây có thể là dấu hiệu của spyware.
- Xuất hiện các ứng dụng hoặc chương trình lạ: Một ngày, bạn mở điện thoại hoặc máy tính và thấy các ứng dụng lạ, không quen thuộc xuất hiện trên màn hình chính, như các tiện ích thanh công cụ mới hoặc phần mềm diệt virus giả mạo. Điều này có thể do spyware đã tự cài đặt thêm các ứng dụng này vào thiết bị của bạn.
- Ứng dụng và các thiết bị ngoại vi hoạt động bất thường: Các ứng dụng tự động mở khi bạn khởi động máy hoặc bị đóng đột ngột, không có phản hồi. Ngoài ra, bạn cũng có thể thấy con trỏ chuột tự di chuyển hoặc các phím trên keyboard tự nhấn hoặc webcam bật không lý do.
- Thiết bị bị nóng và hết pin nhanh hơn: Điện thoại của bạn trở nên nóng dù bạn chỉ đang thực hiện các tác vụ đơn giản như nhắn tin hay duyệt web. Pin cũng nhanh chóng sụt giảm mà không có lý do rõ ràng. Lúc này, phần mềm gián điệp có thể đang hoạt động ngầm và làm hao mòn tài nguyên của máy.
Cách bảo vệ thiết bị khỏi phần mềm spyware
Spyware là một mối đe dọa thường trực đối với người dùng internet. Chúng xâm nhập vào hệ thống của bạn một cách âm thầm, thu thập thông tin cá nhân và gây ra nhiều hậu quả nghiêm trọng. Vậy làm thế nào để bảo vệ bản thân khỏi những kẻ xâm nhập này?
- Cài đặt phần mềm diệt virus mạnh mẽ: Luôn đảm bảo máy tính của bạn được bảo vệ bởi một phần mềm diệt virus uy tín, có tính năng bảo vệ trong thời gian thực để nhanh chóng phát hiện và chống spyware.
- Tránh tải phần mềm từ nguồn không đánh tin: Chỉ tải ứng dụng từ các trang web chính thức hoặc cửa hàng ứng dụng uy tín như Google Play hoặc App Store.
- Cảnh giác với email lạ: Không mở các liên kết hoặc tệp đính kèm trong email từ nguồn không rõ ràng.
- Tránh truy cập website không uy tín hoặc quảng cáo lạ: Luôn kiểm tra kỹ địa chỉ website trước khi nhập thông tin cá nhân, đồng thời tránh click vào các quảng cáo lạ.
- Cập nhật phần mềm thường xuyên: Cập nhật hệ điều hành và phần mềm bảo mật thường xuyên để vá các lỗ hổng bảo mật mà spyware có thể lợi dụng.
- Cẩn thận khi sử dụng Internet công cộng: Không truy cập vào các trang web ngân hàng, email hoặc các trang web yêu cầu đăng nhập khi sử dụng mạng công cộng. Ngoài ra, bạn nên bật VPN để mã hóa kết nối và bảo vệ thông tin cá nhân khi dùng wifi công cộng.
Spyware là mối đe dọa lớn trong thời đại số, nó có thể tấn công bất kỳ thiết bị nào nếu người dùng không cẩn trọng trong quá trình sử dụng. Tuy nhiên, với sự hiểu biết và áp dụng những biện pháp bảo vệ đúng đắn mà Phương Nam Vina vừa gợi ý, bạn hoàn toàn có thể bảo vệ bản thân trước các phần mềm gián điệp nguy hiểm này. Hãy xem việc bảo mật thiết bị như một thói quen hàng ngày, giống như việc cài dây an toàn khi lái xe để giảm thiểu nguy cơ trở thành nạn nhân của các phần mềm spyware nhé!
